Księstwo Ziębickie

Centrum Księstwa Ziębickiego od wieków stanowiła jego stolica – Ziębice. To śląskie miasto rozwinęło się na miejscu osady targowej Sambice, zniszczonej przez najazd tatarski w 1241 r. Jego granice otoczyły później mury obronne. Pierwszym wójtem Ziębic był rycerz Konrad, który ok. 1250 r. otrzymał akt lokacyjny od księcia wrocławskiego Henryka III Białego. Osada Sambice została wówczas przekształcona w lokowane na prawie niemieckim miasto Münsterberg. Dzięki księciu Bolkowi I Świdnickiemu (1291–1301) w Ziębicach powstał warowny zamek, a samo miasto zyskało szereg przywilejów zapewniających rozkwit rzemiosła i handlu. W XIV w. ukształtował się zachowany do dziś układ urbanistyczny miasta, jego ogólny zarys z wyznaczonym przebiegiem głównych ulic i placów, murów miejskich i najważniejszych budowli. W takim kształcie Ziębice wkroczyły w okres swej stołeczności, czyli istnienia piastowskiego Księstwa Ziębickiego. Księstwo to, na skutek podziałów dzielnicowych Śląska, związanych z dynastycznymi koligacjami Piastów Śląskich, zostało wydzielone z Księstwa Świdnickiego na mocy układu z 22 listopada 1321 r. Układ ten został zawarty przez braci Bernarda i Bolka, synów Bolka I Świdnickiego (Surowego). Pierwszym panem używającym tytułu „książę ziębicki” był Bolko, który w 1322 r. objął władzę na Ziębicach.

Księstwo – obejmujące w początkach swojego istnienia również Wiązów, Kąty Wrocławskie, Sobótkę, Strzelin, Dzierżoniów, Ząbkowice, Srebrną Górę, Złoty Stok i Bardo, sięgające pod sam Paczków – bardzo szybko, przez nieudolne rządy Bolka, pogrążyło się w długach i kryzysie finansowym. Ponadto książę ziębicki popadł w ostry konflikt ze swoim potężnym sąsiadem, panem księstwa biskupiego w Nysie – biskupem wrocławskim. Bolko, chcąc pokryć swoje wielkie wydatki, musiał zadłużać się na ogromne sumy. Doprowadziło to do złożenia w 1336 r. hołdu lennego królowi Czech Janowi Luksemburskiemu. Na mocy tego aktu, po wymarciu męskiej linii Piastów Ziębickich Księstwo Ziębickie miało przejść pod bezpośrednie panowanie królów czeskich.

Po śmierci Bolka sytuacja finansowa księstwa nie uległa poprawie. Jego syn Mikołaj Mały, kolejny książę ziębicki, władający w latach 1341–1358, był równie rozrzutny co ojciec, a dodatkowo musiał jeszcze spłacić jego długi. To zmusiło go do sprzedaży części ziem należących do księstwa i znacznego okrojenia jego granic.

Nieco lepiej radził sobie na ziębickim tronie następca Mikołaja, książę Bolko III, rządzący w latach 1358–1410. Jednak i on pod koniec panowania musiał sprzedać część ziem, ograniczając tereny swojego księstwa do Ziębic i pasa ziemi pomiędzy Ziębicami a Paczkowem.

Po krótkich wspólnych rządach synów Bolka III, Henryka i Jana, władzę nad księstwem w 1410 r. objął Jan Ziębicki. Okres jego panowania przypadł jednak na bardzo niespokojne czasy wojen husyckich. Książę Jan zginął w 1428 r. w bitwie z husytami pod Starym Wielisławiem niedaleko Kłodzka. Na nim, po wcześniejszej śmierci brata Henryka, wygasła linia Piastów Ziębickich, a księstwo stało się częścią korony czeskiej. Wojny husyckie spustoszyły miasta i ziemie księstwa oraz na wiele lat zahamowały jego rozwój gospodarczy. W wielu dziedzinach już nigdy wsie i miasteczka tej ziemi nie odzyskały dawnej świetności.

W 1454 r. tereny księstwa wraz z hrabstwem kłodzkim dostały się w ręce czeskich Podiebradów i pozostały pod ich władaniem aż do 1569 r. Najwybitniejszym z książąt ziębickich w tym okresie był Karol I, który z jednej strony wzmocnił księstwo militarnie i gospodarczo, jednak z drugiej zmarginalizował Ziębice na rzecz sąsiednich Ząbkowic. Mimo iż administracyjne centrum księstwa przeniosło się do Ząbkowic, Ziębice stanowiły nadal jego tytularną stolicę i zachowana została nazwa Księstwo Ziębickie. Po okresie panowania Podiebradów cesarz Maksymilian II Habsburg nadał księstwu konstytucję krajową, zobowiązując się do zachowania wszystkich uzyskanych dotąd przywilejów.

Kolejnym kataklizmem przetaczającym się przez tę cześć Europy, najtragiczniejszym na Ziemi Ziębickiej od czasów walk husyckich, była wojna trzydziestoletnia 1618–1648. Ta krwawa religijna batalia katolickich Habsburgów z reformatorską północną częścią Europy w dużej mierze toczyła się na Śląsku, nie omijając Księstwa Ziębickiego, które – tak jak jego stolica – wyszło z niej niemal zupełnie spustoszone. Kolejną przełomową datą w dziejach Księstwa Ziębickiego jest rok 1654. Zostało ono wówczas nadane w dziedziczne władanie rodzinie von Auersperg za zasługi w wojnie trzydziestoletniej. W rękach rodu pozostało aż do wojen śląskich, kiedy to w 1742 r. – na mocy pokoju wrocławskiego – niemal cały Śląsk przeszedł pod panowanie pruskie.

Istotną rolę gospodarczą i kulturalną w księstwie odgrywały klasztory cysterskie. W Henrykowie i Kamieńcu w XVII i XVIII w. działali najwybitniejsi architekci i artyści epoki, barokizujący średniowieczne gotyckie kościoły i klasztory. Panowanie pruskie i kasata zakonów w 1810 r. przyniosły jednak kres rozwojowi fundacji klasztornych na tym terenie. W nowym państwie zostało też zmarginalizowane Księstwo Ziębickie, podzielone na dwa powiaty: ziębicki i ząbkowicki i ostatecznie w 1791 r. włączone bezpośrednio do państwa pruskiego.

Czy można dziś w Ziębicach znaleźć ślady ich dawnej, stołecznej przeszłości? Z dwóch istniejących tu niegdyś zamków, poza pojedynczymi elementami muru nie został żaden ślad. W mieście zachowały się natomiast duże fragmenty murów miejskich z Bramą Paczkowską, jedyną ocalałą bramą miejską, oraz kościół parafialny pw. św. Jerzego i NMP (bazylika mniejsza), będące świadkami tamtych czasów i wydarzeń. Odwiedzając ziębickie Muzeum Sprzętu Gospodarstwa Domowego – jedyne takie w Polsce, mieszczące się w ratuszu miejskim, nie sposób nie zwrócić uwagi na freski z 1927 r. autorstwa Alfreda Gottwalda, a wśród nich na scenę śmierci w walce z husytami ostatniego ziębickiego Piasta – księcia Jana.

Co przyczyniło się do kresu ziębickiego księstwa piastowskiego? Przede wszystkim były to nieudolne rządy, ale i sytuacja polityczna na Śląsku, wielkie naciski władców Czech na przejęcie księstw śląskich, rosnąca konkurencja sąsiednich miast, Ząbkowic, Strzelina i Nysy, a także potężni i silni gospodarczo sąsiedzi Ziębic – ogromne klasztory cysterskie w Henrykowie i Kamieńcu oraz księstwo biskupów wrocławskich w Nysie.